مطابق داده‌های کارشناسان منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، ریزگردها در این استان شمالی ۲ منشا داخلی و خارجی دارند که عمده دلایل داخلی آن تخریب مراتع و تبدیل آن به اراضی زراعی، کشت در اراضی کشاورزی کم بازده، خشک شدن تالاب‌ها و چرای بیش از حد دام در مراتع» و عمده دلایل خارجی آن که بیشترین سهم را دارند، صحرای «قره‌قوم» کشور ترکمنستان و ورود گردو غبار از برخی استان‌های همجوار (سمنان و خراسان شمالی) است.

گلستان ۸۶۲ هزار هکتار مرتع دارد که بخش قابل توجهی از آن در مناطق شمالی این استان به‌ویژه در شهرستان‌های آق‌قلا، گمیشان و گنبدکاووس در معرض بیابانی شدن و وقوع پدیده ریزگردها هستند و لازم است برای جلوگیری از پیامدهای این پدیده که آثار آن حتی تا تا شهرهای نوار مرکزی گلستان نیز رسیده، تدابیر ویژه‌ای اتخاذ شود.

به اعتقاد کارشناسان، ایجاد گلخانه‌های وسیع گیاهی و کشاورزی، مدیریت منابع آبی و تغییر شیوه‌های کشاورزی از سنتی به صنعتی، کشت گیاهان صنعتی که از آن سوخت سبز یا بیودیزل تولید می‌شود، کاشت درختان سریع الرشد و جلوگیری از ساخت سدهای جدید و خشک شدن تالاب‌ها از مهمترین راهکارهای مقابله با پدیده ریزگردها در گلستان است.

آنها ایجاد بادشکن در اطراف اراضی کشاورزی با وجود بادهای چند جهته، باقی گذاشتن باقی مانده کاه و کلش بعد از برداشت محصول در این اراضی، ایجاد پوشش گیاهی در اراضی کم بازده و شور پسند شمال، کاهش چرای بیش از حد دام در مراتع، حفظ حق آبه زیست محیطی تالاب‌ها، مشخص کردن تکلیف هر دستگاه مرتبط و اجرای طرح‌ها توسط دستگاه‌ها با هماهنگی فرماندهی واحد را از دیگر راهکارها برای مقابله با پدیده ریزگردها در گلستان اعلام کردند.

تصویر ریزگردها بر فراز شهر گنبدکاووس

گلستان با بیش از ۲۰ هزار کیلومتر مربع وسعت و جای دادن هفت اقلیم از ۱۳ اقلیم دینا در همسایگی سه استان مازندران، خراسان شمالی، سمنان و کشور ترکمنستان قرار دارد و متوسط بارش سالانه این استان بالاخص در نواحی بیابانی آن بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر بوده و از پوشش گیاهی ضعیف و کم تراکم برخودار است.

به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان هم اکنون ۳۰۶ هزار هکتار از مراتع قشلاقی این استان بالاخص نواحی شمالی آن در معرض خطر بیابان‌زایی قرار دارد که از این مقدار ۱۳۰ هزار هکتار آن، کانون بحرانی و خیزش ریزگردها هستند.

حمید سلامتی، ۲۷ خرداد امسال در همایش گرامیداشت روز جهانی مقابله با بیابان‌زدایی، افزود، زنگ خطر بیابانی شدن در گلستان زده شده و مسوولان ارشد استان باید به این موضوعات بیشتر بپردازند تا در سال‌های آینده کمتر شاهد ریزگردها باشیم.

وی بابیان اینکه عوامل طبیعی از جمله اقلیم و عوامل انسانی در بیابان‌زایی گلستان نقش دارند، اضافه کرد: قرارگیری در مجاورت بیابان‌های کشور ترکمنستان (صحرای قره قوم) سبب شده تا پیدایش بیابان‌زایی در این استان روند صعودی داشته باشد.

طرح‌های مقابله با بیایان‌زدایی و ریزگردها در گلستان

طرح‌های بوته‌کاری در مراتع گلستان به عنوان یکی از راهکارها در مقابله با بیابان زدایی و جلوگیری از پدیده ریزگردها از دهه ۷۰ باهدف تقویت مراتع فقیر آغاز شد که با شدت گرفتن خشکسالی از سال ۱۳۹۴ ردیف بودجه مستقل برای بیابان‌زدایی به این استان اختصاص یافت و عملیات مقابله با بیابان‌زایی در قالب طرح‌های مرتعداری شامل بوته کاری، ذخیره نزولات آسمانی (مانند احداث هلالی آبگیر)، کپه‌کاری، تامین آب شرب دام و بذرپاشی مراتع ییلاقی به ۲ صورت مشارکتی و پیمانکاری انجام می‌شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان در خصوص طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی و ریزگردها در نواحی شمالی این استان بیان داشت: طی سال‌های اخیر (از ۱۳۹۴ تا پایان ۱۴۰۱) با اجرای پروژه‌های مقابله با این پدیده، در سطح ۲۲ هزار هکتار حفاظت و قرق، ۹ هزار هکتار مدیریت هرزآب، ۹ هزار و ۵۰۰ هزار هکتار ذخیره نزولات آسمانی، هشت هزار هکتار بوته کاری و تولید تولید نهال انجام شده است.

سلامتی همچنین ۲۸ تیرماه امسال هم در حاشیه بازدید رضا احمدی مجری طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت از ایستگاه تولید نهال «چپرقویمه» گنبدکاووس به خبرنگاران گفته بود: گنبدکاووس بزرگترین شهرستان استان از لحاظ وسعت به حساب می‌آید که درگیر ریزگرد است و با کاهش بارندگی‌ها در سال‌های اخیر تلاش کردیم با توسعه پوشش گیاهی با رویکرد تولید علوفه جلوی فعالیت ریزگردها گرفته شود.

سلامتی افزود: اگرچه منشا ریزگردهای گلستان بیشتر خارجی و از صحرای قره قوم کشور ترکمنستان است اما با توجه به اینکه تالاب‌های بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی‌گل گنبدکاووس در حال خشک شدن است در آینده می‌تواند عامل ریزگردهای داخلی باشد.

وی اضافه کرد: تلاش می‌کنیم برنامه‌های مقابله با بیابانی شدن مراتع گلستان را گسترش دهیم اما اعتبارات استانی جوابگوی فعالیت‌ها در سطح وسیع نیست و نیازمند حمایت سازمان جنگل‌ها و وزارت جهاد کشاورزی در سطح ملی هستیم.

با اینکه گنبدکاووس با پنج هزار و ۷۲ کیلومتر مساحت، دومین شهرستان بزرگ گلستان است و با افزون بر ۴۰۰ هزار نفر جمعیت دومین شهرستان استان به شمار می‌رود اما روند طرح‌های مقابله با بیابان زدایی آن، کُند پیش می‌رود.

بوته‌کاری در مراتع شمالی گنبدکاووس جهت مقابله با بیابان‌زدایی و ریزگردها

رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری گنبدکاووس در این خصوص به خبرنگار ایرنا، گفت: این شهرستان دارای ۳۴۱ هزار هکتار مرتع و عرصه منابع ملی است که به سبب خشکسالی‌ سال‌های اخیر و بارش کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر در سال و نیز همجواری با بیابان‌ قره قوم کشور ترکمنستان، ۲۰۰ هزار هکتار آن معادل ۵۸ درصد، در معرض بیابانی شدن قرار دارند.

فرشید رحمانی بابیان اینکه تاکنون ۲۲ هزار هکتار از مراتع گنبدکاووس بیابانی شده و وضعیت قرمز پیدا کردند، افزود: با اینکه هر ساله حدود نیمی از منابع اعتباری حوزه احیا و اصلاح مراتع استان گلستان به گنبدکاووس اختصاص می‌یابد اما با توجه به در معرض خطر بیابانی بودن سطح قابل توجهی از مراتع نیاز است این اعتبار بیشتر شود.

وی اضافه کرد: تاکنون در ۱۰ هزار هکتار از مراتع گنبدکاووس عملیات اصلاح و احیا شامل «کنترول فارو، هلالی آبگیر و بوته کاری» اجرا شده و بوته‌های مرتعی تولید شده توسط مجریان طرح‌های مرتعداری که دامداران هستند، کاشته می‌شود.

رحمانی بابیان اینکه هر ساله حدود ۵۰۰ هزار اصله نهال در ایستگاه چپرقویمه تولید می‌شود، ادامه داد: باتوجه به اجرای طرح ملی کاشت یک میلیارد نهال در کشور و ماهیت مرتعی بودن این شهرستان مرزی با افزایش چند برابری این ظرفیت، امسال تولید ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار اصله در برنامه قرار دارد.

به گفته وی، قرار است امسال بخشی از بوته‌های مرتعی در ۲ هزار هکتار از مراتع در معرض بیابانی شدن گنبدکاووس غرس شود.

رییس اداره منابع طبیعی گنبدکاووس همچنین گفت: هزینه تولید نهال و غرس آن در هر هکتار بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیون ریال است که اگر بخواهیم در ۱۲ هزار هکتار مراتع وضعیت قرمز باقی مانده این شهرستان بوته و نهال بکاریم به حدود هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز داریم.

تبدیل اراضی زراعی کم بازده نواحی شمالی گلستان به مرتع خصوصی

تبدیل اراضی زراعی کم بازده نواحی شمالی گلستان به مرتع خصوصی از دیگر راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک و جلوگیری از بیابانی شدن و وقوع پدیده ریزگرد در این استان شمالی است.

مطابق داده‌های کارشناسان جهادکشاورزی گلستان، زراعت و کاشت غلات (گندم و جو) در اراضی زراعی با بارش کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر در نواحی شمالی این استان مقرون به صرفه نیست و باید در این اراضی به دنبال کشت جایگزین مانند گیاهان دارویی و یا تبدیل به مرتع خصوصی بود.

به گفته مختار مهاجر رییس پیشین جهادکشاورزی گلستان، سالانه بین ۴۰ تا ۶۰ هزار هکتار از اراضی کم بازده نواحی شمال این استان توسط کشاورزان به زیر کشت گندم و جو می‌رود که در اکثر سال‌ها به سبب خشکسالی به برداشت نمی‌رسد.

وی افزود: بهترین راهکار برای این اراضی و کمک به معیشت و درآمد کشاورزان مناطق شمالی گلستان و در راستای قانون افزایش بهره وری، جایگزین کردن کشت گیاهان دارویی و مرتعی متناسب با آب و هوای منطقه به جای زراعت است که حداقل چند برابر زراعت گندم و جو برای جوامع محلی منفعت دارد.

کاشت گل محمدی در اراضی کم بازده نواحی شمالی گنبدکاووس

به گفته مهاجر، برای تحقق این مهم باید به مردم و جوامع محلی آموزش داد و آنان را نسبت به این موضوع آگاه کرد زیرا استمرار زراعت در مناطق شمالی در آینده‌ای نه چندان دور پدیده ریزگردها را همچون استان خوزستان مهمان ناخوانده مردم گلستان می‌کند.

رییس اداره منابع طبیعی گنبدکاووس نیز در سخنانی مشابه، اراضی زراعی کم بازده مناطق شمالی این شهرستان را از عوامل وقوع ریزگردها دانست و گفت: بهترین راهکار جلوگیری از این پدیده تبدیل اراضی به مرتع خصوصی برای تولید علوفه است و این اداره بوته و نهال رایگان در اختیار صاحبان این اراضی قرار می‌دهد.

رحمانی افزود: با تبدیل اراضی کم بازده به مرتع خصوصی، حداقل ۲ برابر درآمد کاشت غلات (گندم و جو) در این اراضی عاید کشاورزان می‌شود ضمن اینکه با این اقدام از فرسایش خاک و گرد و غبار و نیز بیابانی شدن زمین جلوگیری خواهد شد.

وی ادامه داد: حداقل بین ۳۰ تا ۴۰ هزار هکتار اراضی کم بازده در مناطق شمالی این شهرستان وجود دارد که سال‌هاست با وجود شخم زدن زمین و بذرپاشی به سبب خشکسالی محصولی از آن برداشت نمی‌شود.

وی با اشاره به افزایش چند برابری ظرفیت تولید نهال مرتعی در ایستگاه چپرقویمه گنبدکاووس درسال جاری، ادامه داد: بخشی از این نهال‌ها می‌تواند در قالب تبدیل اراضی زراعی کم بازده به مرتع خصوصی مورد استفاده قرار گیرد.

خشک شدن چهار تالاب بین المللی واقع در نواحی شمالی گلستان شامل گمیشان، آلاگل، آلماگل و آجی‌گل براثر خشکسالی و عدم تامین حق آبه به اعتقاد کارشناسان از دیگر عوامل اصلی در وقوع پدیده ریزگردها در این استان شمالی است.

به گزارش ایرنا، تالاب‌های بین‌المللی آلاگل، آجی‌گل و آلماگل که در بخش «داشلی‌برون» شهرستان گنبدکاووس نزدیک به مرز ایران و ترکمنستان و در فاصله نزدیکی نسبت به هم واقع شدند در مجموع افزون بر سه هزار هکتار مساحت دارند که بزرگترین آنها آلاگل با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار،سپس آجی‌گل با ۳۲۰ هکتار و در نهایت آلماگل با ۲۰۷ هکتار است.

حداقل حجم آب تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس با عمق ۲ تا چهار متر و در شرایط عادی و بارش‌های مناسب بین ۸۰ تا ۸۵ میلیون مترمکعب است اما به سبب کم بارشی و خشکسالی در چند سال اخیر با بحران کم آبی مواجه شدند.

خشک شدن تالاب آلاگل گنبدکاووس

به گفته رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس، از سال گذشته به سبب کم بارشی و خشکسالی ۲ تالاب آجی‌گل و آلاگل به طور کامل و ۹۰ درصد وسعت تالاب آلماگل خشک شد.

احمد احمدی با تاکید برضرورت تامین حق آبه سه تالاب بین المللی گنبدکاووس افزود: مطابق قوانین حفاظت و احیای تالاب‌ها، تامین آب تالاب‌ها بعد از آب آشامیدنی در رتبه دوم قرار دارد ضمن اینکه وزارت نیرو مکلف است براساس برآورد حق آبه تالاب‌ها در شرایط خشکسالی و ترآبی توسط سازمان حفاظت محیط زیست، آنرا تامین کند.

مطابق داده‌های شرکت آب منطقه‌ای گلستان؛ طی ۲۰ سال اخیر این شرکت اجازه مصرف بیش از حد آب از تالاب‌های واقع در نواحی شمال استان را به منظور حفظ حق آبه محیط زیست و در راستای مقابله با ریزگردها نداده است.

به گفته کارشناسان این شرکت، حق آبه سالانه حفظ محیط زیست ۲ تالاب آجی گل و آلماگل گنبدکاووس به ترتیب ۳.۲ و سه میلیون مترمکعب و تالاب آلاگل این شهرستان نیز ۶.۵ میلیون مترمکعب آب است ضمن اینکه از چند دهه گذشته ظرفیت تالاب آلماگل به پنج میلیون متر مکعب و آلاگل به ۵۰ میلیون متر مکعب توسعه داده شده است.

طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت و تاثیر آن در مقابله با بیایان‌زدایی و ریزگردها

کاشت یک میلیارد نهال و درخت در کشور در قالب پویش مردمی به همین نام نیز به اعتقاد کارشناسان از اقدامات پسندیده‌ای است که می‌تواند در مقابله با بیابان زدایی و پدیده نامیمون ریزگردها در ایران اسلامی و استان گلستان موثر باشد چرا که به گفته مجری این طرح مردمی، تحقق کاشت یک میلیارد درخت طی چهار سال، وسعت سطوحی که در کشور تحت تاثیر بیابان‌زایی و فرسایش خاک قرار دارد و حدود ۴۴ میلیون هکتار است را به مقدار قابل توجهی کاهش خواهد داد.

رضا احمدی، ۲۸ تیرماه امسال در بازدید از ایستگاه تولید نهال «چپرقویمه» شهرستان گنبدکاووس به خبرنگاران گفته بود: براساس آخرین آمار آنچه در کشور تحت عنوان بیابان می‌شناسیم حدود ۳۰ میلیون هکتار است.

وی بابیان اینکه درخصوص بیابان‌زدایی اقدامات فوق العاده‌ای طی چند دهه گذشته انجام شده که آثار آن آشکار است، افزود: با این اقدامات سطوح قابل توجهی از بیابان‌ها به تثبیت رسیدند و دیگر نمی‌توانند منشا گرد و غبار و ریزگردها برای کشور باشند ضمن اینکه پهنه‌های ماسه‌ای فعالی که قبلا منشا بروز بیابان‌ها بودند هم تثبیت شدند.

ایستگاه تولید نهال مرتعی در چپرقویمه گنبدکاووس

احمدی اضافه کرد: درحوزه‌های جدید متاثر از ۲۵۰ میلیون هکتار کانون بحران فرسایش بادی یا بیابان‌هایی که ایران را احاطه کردند در کشورهای همسایه هستیم و این موضوع باعث شده تا شرایط ریزگرد بحرانی و گرد و غبار را در خیلی از استان‌ها داشته باشیم.

مجری طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت ادامه داد: باید تلاش کنیم در یک دیپلماسی بین‌المللی این چالش‌های مدیریت شود از جمله در عراق با تفاهمنامه‌هایی در حوزه محیط زیست و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با هماهنگی وزارت امور خارجه فعالیت‌هایی در حال انجام است.

احمدی افزود: در بقیه کشورهایی که از آنها تاثیرپذیر هستیم هم این تفاهمنامه‌ها امضا شده و در حال حاضر روند کارهایشان را انجام می‌دهند.

اگرچه وقوع پدیده ریزگردها در ۱۸ استان کشور دارای سابقه است و شنیدن اخبار آن برای مردم گلستان که همواره از نعمت توامان آب و هوای معتدل، کوه، جنگل، دریا و دشت با بارش سالانه مناسب برخودارند، شاید زیاد جدی نبود اما درگیرشدن این استان شمالی با این مهمان ناخوانده طبیعی نگرانی‌هایی را در مردم این دیار بالاخص نواحی شمالی آن ایجاد کرده است.

به اعتقاد کارشناسان، ریزگردهایی که اگر برای عوامل خارجی و داخلی رخداد آن برنامه‌ریزی اصولی نشود، علاوه بر تهدید سلامت جامعه انسانی، زندگی جانوری و منابع کشاورزی (آب و خاک) این دیار سرسبز را نیز بشدت تهدید و آن را از بین می‌برد.

تشدید بیماری‌های مختلف پوستی و آلرژِی‌ها، تاثیر منفی بر رشد جسمی و ضریب هوشی کودکان و نیز بر سلامت جسم و روان افراد از دیگر پیامدهای مهم وقوع پدیده ریزگردها در یک منطقه است.

منبع : خبرگزاری ایرنا