مقدمه

در طول سالهای گذشته به دلایل مختلفی مانند رشد جمعیت ، تغییر اقلیم و آب هوا و کاهش بارش های آسمانی سبب کاهش منابع آب شیرین در مناطق مختلفی از کشور خصوصا استان گلستان شده است ، همین عوامل دست به دست هم داده است تا مسئولین و کشاورزان عزیز در مدیریت منابع آبی استان خصوصا دربحث آب مجازی توجه ویژه ای داشته باشند .

آب مجازی، آب نهفته در محصولات است و میزان آب مورد نیاز برای تولید محصولات است. به طور کلی اصطلاح آب مجازی نشان دهنده مقدار آبی است که برای تولید مواد غذایی یا کالاهای تجاری استفاده می شود. اگر این محصولات را به یک منطقه خشک صادر کنند ، دیگر در آن منطقه خشک نیازی به مصرف آب برای تولید این مواد نیست. تجارت بین المللی کالاها سبب انتقال این نوع آب در سطح بین المللی می شود. کشورهای کم آب با واردات محصولات آب بر، مانند مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است در بخش های دیگر مصرف کنند. واردات آب مجازی قسمت های مختلف اقتصادی و اجتماعی یک کشور اثر می گذارد و با امنیت غذایی آن ارتباط مستقیم دارد

آب مجازی محصولات کشاورزی

در کشور ایران تقریبا دوازده میلیون هکتار زمین زراعی وجود دارد که هشت میلیون هکتار به شکل فاریاب و بقیه به شکل دیم کشت می شود. میزان آب مصرفی کشاورزی تقریبا نود و چهار درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده است. چنین مصرفی از آب برای کشاورزی کار درستی به حساب نمیاید زیرا در سراسر دنیا تنها حدود شصت درصد از آب مصرفی هر کشور به کشاورزی اختصاص می یابد. مقدار مصرف آب برای بخش دامپروری و نگهداری از گاو شیرده، از شصت لیتر در روز تا یک لیتر در روز دانشمندان و مدیران بخش ذخایر آب مجازی معتقد هستند با صادرات و واردات تولیدات و محصولات، مقدار زیادی از آب جابه جا می شود که به تجارت آب مجازی معروف است. در عمل تجارت آب مجازی، برای کاهش فشار بر ذخایر آب، مخصوصا در کشورهای کم آب و مناطق خشک پیشنهاد می شود که تولید مواد غذایی از ذخایر آب داخلی، به واردات مواد غذایی روی آورده و ذخایر آب داخلی را برای فعالیت های تجاری پر سود به کار گیرند.برای پرورش مرغ تغییر می کند.

                                           اهمیت آب مجازی به عنوان ثروت پنهان استان 

آب واقعی برای تولید مقدار مشخصی از محصولات

به عبارت دیگر آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فراورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌باشد. مثلاً برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده‌است. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد، و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه، صفت مجازی به معنای غیر واقعی نیست، بلکه آب واقعی، حجم راستین آبی است که پیشتر مصرف شده‌است.

شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید، مدیریت و برنامه‌ریزی در میزان و حجم آب واقعی کالا مؤثر است و مقدار آن در مورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت می‌باشد.

خشکسالی در استان گلستان

آثار خشکسالی که امروزه هرچه بیشتر خودش را نشان می‌دهد، افت سطح چاه‌های آب شرب و کشاورزی، قطعی‌های آب در شهر‌ها و روستاها، آبرسانی با تانکر به مناطق شهری و روستایی، فرونشست زمین و … نشان دهنده شرایط بحرانی منابع آبی استان است.

بارش‌ها به شدت کاهش یافته حتی از میانگین درازمدت هم کمتر شده است، آمار‌ها می گویند وضعیت منابع آبی استان گلستان به شدت شکننده و بحرانی است. فشار خشکسالی، اما بر گلوی مردم به شدت احساس می شود. از شهروند عادی که آب شربش ساعت‌ها در روز قطع است تا کشاورزی که آب چاهش پایین افتاده و باید کفکشی کند.

بنا بر اعلام آب و فاضلاب استان گلستان ،رودخانه‌های استان گلستان تقریبا خشک شده اند و سد‌های استان هم خالی است و با افت سطح چاه‌های آب، کشاورزی و اقتصاد استان گلستان نیز به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است. همین فصل زراعی که به تازگی به پایان رسید فقط در محصول گندم به علت خشکسالی شاهد کاهش تولید بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار تن بودیم.

با وجود بحران در منابع آبی استان گلستان، اما هنوز کشاورزانی هستند که بی توجه به شرایط موجود اقدام به کشت شالی و محصولات آب بر دیگر و آن هم به روش سنتی و آبیاری غرقابی که علاوه بر نابودی منابع آبی، خاک استان را هم تخریب می کند. آن طور که آمار‌ها نشان می‌دهد حدود ۶۲ هزار هکتار شالیکاری در استان انجام شده که برای هر هکتار تقریبا ۱۳ تا ۱۵ هزار مترمکعب آب نیاز است. چیزی حدود ۹۳۰ میلیون مترمکعب آب برای این حجم از شالیکاری مورد نیاز است، این در حالی است که آب حتی به انداز‌ه ای که بتواند نیاز شرب مردم شهر‌ها و روستا‌های استان را هم تامین کند به سختی وجود دارد.

هندوانه و برنج از محصولات بسیار پرمصرف آب مجازی استان به شمار می روند

راهکار پیشنهادی

با توجه به موارد مطرح شده می‌توان گفت مفهوم آب مجازی به‌عنوان یک ابزار مفید می‌تواند در مدیریت چالش‌های منابع آب مطرح باشد. در این خصوص نیز مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی تجارب و مطالعات صورت گرفته در ایران  راهکارهایی برای بهبود تراز تجاری آب مجازی و کمک به مدیریت منابع آب با حفظ امنیت پیشنهاد کرده است. راهکارهایی که شرایط را برای ورود آب مجازی به معادلات آب، کشاورزی و امنیت غذایی فراهم می‌کند. این راهکارها عبارتند از:

# بهینه‌سازی ترکیب فعالیت‌های اقتصادی در راستای حفظ منابع آب داخلی. با توجه به اینکه سبدکالاهای تجاری در هر بخش اقتصادی دارای ارزش افزوده و محتوای آب مجازی متفاوت هستند، این امکان وجود دارد که از طریق بهینه‌سازی ترکیب فعالیت‌ها، ضمن حفظ یا حتی افزایش ارزش افزوده حاصل از تجارت، اتکا به منابع آب داخلی را کاهش داد. در واقع این اقدام از طریق تغییر مبدأ و حجم تولیدکالاهای قابل تجارت، تغییر شرکای تجاری و تغییر زمان تجارت امکان‌پذیر است.

#یکی از گزینه‌های اصلاح نظام منطقه‌ای تولید از طریق جایگزین کردن کشت محصولاتی که به آب کمتری نیاز دارند، با محصولاتی با نیاز آبی بالا به ویژه برای اصلاح ساختار کشاورزی در مناطق کم‌آب است. برای افزایش کارآیی مصرف آب، بهتر است محصولاتی با بهره‌وری آّب بیشتر به جای محصولات با بهره‌وری آب کمتر در مناطق مشخص کاشته شوند و به این ترتیب آب برای تولیدات دارای ارزش اقتصادی بالاتر و سایر مصارف داخلی ذخیره شود.

#اصلاح ترکیب صادرات محصولات کشاورزی از طریق کاهش تولیدات صادرات محصولاتی که در تولید آنها نیاز به آب زیاد بوده و از طرف دیگر ارزش اقتصادی ناچیزی در بازارهای جهانی دارند و جایگزین کردن آنها از طریق واردات کالاهای مشابه.

#اصلاح اسناد توسعه بخشی به ویژه در بخش صنعت به نحوی که صنایع در افق توسعه هر استان مد نظر قرار گیرند که ضمن انطباق با پتانسیل‌های استان و اصول مزیت نسبی، در تعیین اولویت‌بندی آنها به منابع آب در دسترس آن همچنین محتوای آب مجازی تولیدات نیز توجه شود تا از این طریق در بلندمدت تراز تجاری آب مجازی کشور در بخش صنعت بهبود پیدا کند.

#اصلاح الگوی کشت محصولات کشاورزی مناطق مختلف کشور به این صورت که الگوهایی مد نظر قرار گیرند که کشت محصولات مختلف در منطقه مد نظر دارای مزیت نسبی باشد و مصرف آب مجازی در تولیدات محصولات در آنها کمتر باشد تا از این طریق تخصیص بهینه کشت با توجه به محدودیت‌های آب هر منطقه ایجاد شود.

#با توجه به اینکه عملکرد محصولات کشاورزی یکی از عوامل اثرگذار در کاهش میزان آب مصرفی ویژه محصولات زراعی و باغی و در نتیجه کاهش صادرات حجم آب مجازی آنها است، بنابراین افزایش مقدار عملکرد در واحد سطح ضمن حفظ توان صادراتی محصولات از فشار موجود برآب می‌کاهد بنابراین استفاده از تکنولوژی‌های نوین کشاورزی و بذر اصلاح شده و زیستی می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.

#اگرچه در مباحث تجارت محصولات کشاورزی بر بهینه‌سازی ترکیب صادرات و واردات برای کاهش صادرات و افزایش آب مجازی تاکید می‌شود، اما باید این نکته را مد نظر قرار داد که تکیه منحصر به فرد بر چنین امری سبب می‌شود که مجبور به کشت محصولات معدودی شد که آب مصرفی کمتری نیاز دارند که این مساله باعث کاهش اشتغال خواهد شد، بنابراین ضروری است ضمن پرداختن به الگوهای مبتنی بر کاهش محتوای آب مجازی به سیاست‌های مبتنی بر ایجاد اشتغال جایگزین مانند توسعه صنایع تبدیلی و سایر فعالیت‌های اشتغال‌زا در مناطق روستایی نیز پرداخت. با توجه به راهکارها و توصیه‌های بیان شده برای اینکه رویکرد آب مجازی بتواند وارد معادلات آب، کشاورزی و امنیت غذایی شود و به‌عنوان یک ابزار در مدیریت منابع آب اثرگذار باشد، باید چند اقدام به‌عنوان مسیر ورود این ابزار در برنامه‌ریزی‌های کشور مد نظر قرار داد. در این خصوص می‌توان با توجه به محتوای آب مجازی علاوه بر هدف کسب ارزش افزوده بالاتر در صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی اشاره کرد. توجه به محتوای آب مجازی علاوه بر هدف پوشش خلأهای تولید و مصرف در واردات محصولات کشاروزی و صنعتی یکی دیگر از مواردی است که باید برای دستیابی به این هدف مورد توجه قرار گیرد. اما دیگر اقداماتی که باید مورد توجه قرار گیرد برنامه‌ریزی در کشت فراسرزمینی، کاهش ریسک در سیاست‌های حمایتی از کشاورزان و خودکفایی در پیشنهاد الگوهای کشت محصولات مناطق مختلف است. با توجه به موارد ذکر شده می‌توان گفت موضوع آب مجازی ماهیت چندوجهی دارد و نهادهای مختلفی در آن دخالت دارند. از طرفی در زمینه کاربرد این ابزار در کشور خلأ قانونی وجود دارد به همین دلیل پیشنهاد می‌شود ضوابط و الزامات قانونی برای استفاده از این ابزار مورد بررسی قرار گیرد. از سوی دیگر این الزامات قانونی و اجرای آن به گونه‌ای مورد توجه قرار گیرد که ماهیت فرادستگاهی داشته و برای تمام ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان قابل اجرا و پیگیری باشد نامناسب‌ترین نتیجه در راستای اهداف کلان کشور و افزایش منافع جامعه صورت گیرد.

منابع :

https://palayeshcood.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%D9%88%D8%AF/%D8%A2%D8%A8-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%B2%DB%8C.html

https://www.khabaronline.ir/news/318779/%D8%A2%D8%A8-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA

یونسکو (روز جهانی آب) [۱]

نشریه شماره ۱۲ از سری نشریات  ارزش آب – یونسکو

https://golestanejavan.ir/%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%85%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%A2%D8%A8-%D8%AA%D8%A7-%D8%AE%D8%B4%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%84%D8%B3/

https://waterhouse.ir/news/65

https://www.roshdmag.ir/fa/article/22876/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A2%D8%A8-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D8%A2%D8%A8

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%A8_%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C